Вароқии Хиравӣ
Абӯбакр Зайнуддин ибии Исмоили Варроқи Хиравӣ аз шоирони бузурги қарни панљум аст, Падари ӯ Исмоили Варроқ ҳамон аст, ки Ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ пас аз фирор аз Ғазнин, ба қавли Низоми Арӯсӣ дар шаҳри Ҳирот ба дукони ў омада буд ва (шаш моҳ) дар хонаи ӯ мутаворӣ буд, то толибони Маҳмуд ба Tус расиданд ва бозгаштанд ва пайдост, ки пешаи варроқӣ китобфурӯшӣ василаи хубе барои ошноии писари Исмоил, яъне Зайнуддин Абӯбакр бо умури адабӣ шуд.
Ошноии ӯ бо Хоља Абдуллоҳи Ансорӣ ва иродааст, ки бад – он пири равшанзамир меварзида ба сабаби ҳамшаҳри будаи ва пеши доштани хона дар ин син ва мақомот бар Азрақӣ, бояд дар авоили љавонӣ сурат гирифта бошад. Ва ин иродатро вунуди абёте дар мадҳи1 Хољаи Ҳирот дар девони Азрақӣ таъкид мекунад. Аввалин дастгоҳи ҳукумате, ки Азрақӣ бо он ошноӣ ёфт, дастгоҳи шаҳриёре Абулфавориси Туғоншоҳ нбни Алпарслони Салҷуқӣ аст, ки дар замони салтанати Алнарслон мутаваффо 465ҳ 1072м. ҳокими Хуросон будааст. Ва бо тасреҳе, ки Азрақӣ дар ашъори худ ба ному нишони ӯ дорад иштибоҳи ӯ бо Гугоншоҳ ибни Муъид Ойабӣ, љунончи дар «Маҷмаъулфусаҳо» мебинем, дур аз диққат аст. Азрақӣ дар хидмати ин шоҳзода мақому мартабате хос доштааст, то ба ҷое, ки ҳар гоҳ шоҳзода дар Ҳирот намебуд, аз ӯ ситод ба нома ёд мекард. Пае, коидатан, умраш дар авохири қарни панҷум ба cap расил ва баъд аз вақоеъи он рӯзгор асаре дар девонаш машхуд нест.
Азрақи аз шоирони забардаст ва моҳири авосит ва нимаи дуввуми қарни панҷуми ҳиљрӣ аст. Қудрати ӯ дар эљоди маонин дақиқ ва овардани хаёлоти борик ва васфу тасвири дақиқи ашё ва манозиру табехоти ғарибу мухталиф, ҳам аз махсус ва маъқул ва хаёливу ваҳмй ва шоири анвои ташбеҳ машҳур ва ӯ дар ҳамаи онҳо муваффақ аст ва Рашидаддини Ватвот, ки ӯро дар китоби «Хадоиқ-ус-сеҳр» ба ташбеҳоти ваҳмӣ маломат карда аз риояти инсоф дур мондааст. Аз ашъори ӯст:
Чй љурм аст ин, ки ҳар соат зи мавҷи нилгун дарё,
Заминро соябон бандад ба пеши гунбади хазро.
Чу дар боло бувад бошад зи чашмаш ашк дар пастӣ,
Чу дар пастй бувад бошад зи комаш дуд дар боло.
Гаҳе аз домани дарё равад дар гӯшаи гардун,
Гаҳе аз гӯшаи гардун равад бар домани дарё.
Гаҳе аз гӯшаи кайвон ба дарё барзанад кала,
Дар кжаоату тавфику дину казхабв рост,
Б* pfiopH ту, эй фахрн рӯтгор «ярост?
Масалаи, дар ив лу байт:
Гущ» ошея думл шаҳриеря м»ни милал,
Сутуда кахфи имам подшохи хубхисол.
Тугоншах бия ни Мухаммад, ки хонадаш гардун.
Худойгонн А нам осмоии чуду чалол
К – ин на кадри чуй Мане бошад чу векӯ бингарй..,
Дар касидае, ки дар мадхи
Туговиюх гуфта буд ин достон ишори кардааст;
Бас зи иклиме ба ихлиме ба хагти дасти хеш,
Баидаро фармон дих Я в – андар сухаи ёд оварй.
Аз каломин чашм, шохо, аз тафохур биигарам
Худойгон туро шаҳриёри шоҳнишон.
***
Нишоди маро, эй бути нав шод макун,
Накуй кун, маро ба ба дёд макун,
Мар хасми маро аз ғами манн шод макун,
Аз боди Худо битарсу бедод макун.
***
Аз ҷавру ситези ту ба ҳар беҳудае
Дар ҳар нафас аз сина барорам садае.
Эй рӯи ту бар ду чашми ман буткадае,
Мардй набувад ситеза бо дилшудае.
***
То ман шудам аз ҳаво қарини ҳавасе,
Ҷуз нола зи банда барнаёмад нафасе.
Фарёдрасам нест ба ғайр аз ту касе,
Фарёд зи дасти чун ту фарёдрасе.
Гаҳе аз гӯшаи дарё ба кайвон бар барад коло.
Фалаккирдор бархезад карон пурахтари равшан,
Садафкирдор барчушад, миён пурлӯлӯи додо.
Зи мавҷи осмон цаҳно ба чархи чанпарипайкар,
Зи чархи чанбарпайкар ба мавҷи осмонпаҳно.
Ба ҷои қараи борон ҳаво ӯро диҳад лӯлӯ.
Ба арзи лӯлӯи макну н замин ӯро диҳад минно,
Ҳаво аз чеҳри ӯ гардад ба сони дидаи шоқин,
Замин аз ранги ӯ гардад ба сони синаи бабғо.1
Сипоҳашро барангезад ба дарё барзанад ғорат.
Масофашро бипайвандад ба гардун барканад ғавғо.
Аз он горат бубахшояд ҳаворо афсари лӯлӯ,
В – аз ин ғавғо бипӯшонад заминро сидраи дебо.
Муанбар гардад аз чеҳраш ба анбар пайкари гардун,
Мунаввар гардад аз чашмаш ба лӯлӯ ҷомаи саҳро.
Ҳамегиряд аз ӯ гардун ба сони дидаи Вомиқ.
Ҳамехандад аз ӯ саҳро ба сони чеҳраи Узро.
Гаҳе гавҳар барафшонад, чу дасти шох, дар маҳфил,
Гаҳе оташ барафшонад, чу теғи шоҳ дар ҳийзо.
Ту гӯи хидмате созад ҳаме бар расми наврӯзӣ,
Зи шакли лолаи нӯъмон зи нақши дебаи санъо.
***
Ба мужда хостан он нури чашму роҳати ҷон,
Бари ман омад парвиннамою моҳнишон.
Нуҳуфта анҷуми ӯ дар ақиқи анбарбез,
Шугуфта сунбули ӯ дар Суҳайл мушкфишон,
Дуруст гуфтӣ бар маҳ бунафша копгг ҳаме,
Шикаста сунбули он офтоби Туркистон.
Ба зери сунбули мушкини ӯ ҳамерафтанд,
Ҳазор дил ба хурӯшу ҳазор ҷон ба фиғон.
Лабу миён – ш гуфтӣ шаҳоб буду Суҳайл,
Яке зи рнг чунину яке зи шакл чунон.
Шаҳоб дидӣ, ҷавзо бар он шаҳоб падид.
Суҳайл дидӣ, парвин дар он Суҳайл ниҳон.
Нуҳуфта лолаи рангини ӯ ба тоби каманд.
Намуда наргиси мушкини ӯ захми камон.
Яке зи мушку абиру яке зи шезу шабаҳ,
Яке зи савсану насрин яке зи сунбулу бон.
Падид кард сурайёву моҳ чун бинмуд,
Суман зи сунбули серобу лӯлӯ аз марҷон.
Зи баҳри мужда рухаш сохт чун ситораву моҳ
Падид кард сумазор зери лолистон.
Чӣ гуфт? Гуфт, ки гар ромиши дили ту манам.
Ба ромиши дили манн ҷон биёру мужда ситон,
Биёр мужда, ки нав иззу хилъаташ фармуд,
